رادیولوژی (تصویربرداری پزشکی) یکی از ستون‌های اصلی تشخیص، ارزیابی و پیگیری بسیاری از بیماری‌ها است. در روز ۸ نوامبر هر سال، جامعه بین‌المللی پزشکی روز جهانی رادیولوژی را گرامی می‌دارد تا نقش کلیدی این رشته را در مراقبت سلامت عمومی برجسته کند.

در این مقاله، پس از معرفی روز جهانی رادیولوژی، به چگونگی کاربرد رادیولوژی در تشخیص، پایش و درمان سرطان و تومور پرداخته و چالش‌ها و آگاهی‌های مرتبط را مطرح می‌کنم.

تاریخچه و فلسفه «روز جهانی رادیولوژی»

• تاریخ انتخاب ۸ نوامبر: این تاریخ به دلیل کشف اشعه ایکس توسط ویلهلم رونتگن (Wilhelm Röntgen) در سال ۱۸۹۵ انتخاب شده است. 

• شروع رسمی: روز بین‌المللی رادیولوژی (International Day of Radiology – IDoR) اولین بار در سال ۲۰۱۲ به عنوان تلاشی مشترک از سوی انجمن اروپایی رادیولوژی (ESR)، انجمن رادیولوژی آمریکای شمالی (RSNA) و کالج رادیولوژی آمریکا (ACR) آغاز شد. 

• ارتباط با روز جهانی رادیوگرافی (World Radiography Day): هم‌زمان با IDoR، انجمن بین‌المللی رادیوگرافی و تکنولوژیست‌های رادیولوژی (ISRRT) نیز روز ۸ نوامبر را به عنوان روز جهانی رادیوگرافی جشن می‌گیرد، با تأکید بر نقش تکنسین‌ها و ایمنی تابش.

هدف این روزها افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت تصویربرداری پزشکی، ارتقای استانداردها، ایمنی بیماران و بهبود دسترسی به تکنولوژی‌های تصویربرداری است.

انواع روش‌های رادیولوژی و اصول پایه

برای درک ارتباط بین رادیولوژی و تومور، ابتدا مرور کوتاهی بر روش‌های اصلی تصویربرداری لازم است:

• رادیوگرافی ساده (X-ray / پرتو ایکس): تصویربرداری سریع با عبور اشعه ایکس از بدن که در بسیاری از بررسی‌های اولیه کاربرد دارد.

• سی‌تی اسکن (CT Scan): ترکیبی از تصویربرداری مقطعی با اشعه ایکس از زوایای متعدد؛ اطلاعات دقیق برشی ارائه می‌دهد.

• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): استفاده از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای تولید تصاویر با تفکیک نرم‌تر؛ بدون اشعه یونیزان.

• پت اسکن / تصویربرداری مولکولی / تصویربرداری عملکردی: استفاده از رادیونوکلوئیدها / مواد ردیاب برای نمایش فعالیت متابولیکی در بافت‌ها.

• سونوگرافی (اولتراسوند): استفاده از امواج صوتی برای ایجاد تصویر، بدون استفاده از اشعه یونیزان.

در متن‌ها و تحقیقات مرتبط با سرطان، اغلب روش‌های ترکیبی (مثلاً CT همراه با PET) به کار می‌روند تا هم ساختار و هم عملکرد را نشان دهند.

رادیولوژی و ارتباط آن با تومورها / سرطان

نقش تشخیصی و مرحله‌بندی (Staging)

یکی از مهم‌ترین کاربردهای رادیولوژی در سرطان، تشخیص اولیه و تعیین مرحله تومور است:

• طبق مقاله «Imaging and cancer: A review»، تصویربرداری جزئیات مورفولوژیک، ساختاری، متابولیکی و عملکردی تومورها را تأمین می‌کند که بخشی از پروتکل‌های کلینیکال سرطان است. 

• مقاله «How clinical imaging can assess cancer biology» نشان می‌دهد تصویربرداری توانایی نقشه‌برداری فضایی از خصوصیات کلیدی تومور و ناهمگنی داخل تومور را دارد که می‌تواند در تشخیص بهتر و تصمیم‌گیری درمانی کمک کند. 

• در یک مطالعه جدید، محققان “Quantitative tumor-associated vasculature (QuanTAV)” را به عنوان بیومارکر تصویربرداری معرفی کرده‌اند؛ آنها مقادير پیچیدگی عروق مرتبط با تومور را از تصاویر CT یا MRI به‌صورت کمی استخراج کردند و نشان دادند که این ویژگی‌ها می‌توانند در پیش‌بینی پاسخ به درمان و بقا نقشی ایفا کنند.

• همچنین، در مقاله — Imaging radiation response in tumor and normal tissue — مشاهده پاسخ بافت به درمان سرطان از طریق تصویربرداری، می‌تواند در بهبود طرح‌های درمانی و شخصی‌سازی درمان مفید باشد. 

پایش درمان و ارزیابی پاسخ درمانی

رادیولوژی نه فقط در تشخیص، بلکه در پیگیری اثر درمان استفاده می‌شود:

• در مقاله “Treatments and cancer: implications for radiologists”، اهمیت نقش رادیولوژیست در ارزیابی اثرات درمانی (شیمی‌درمانی، ایمنوتراپی، درمان‌های موضعی) با ابزارهایی مانند CT، MRI و اولتراسوند برجسته شده است. 

• در بسیاری از پروتکل‌های درمان سرطان، پس از شروع درمان، از تصویربرداری متوالی استفاده می‌شود تا روند کوچک شدن تومور، تغییرات ساختاری یا عود احتمالی را رصد کنند.

• مقالات مرتبط با تصویربرداری کمی (quantitative imaging) تأکید می‌کنند که اندازه‌گیری دقیق ابعاد، حجم و ویژگی‌های بافتی تومور به صورت استاندارد شده کمک می‌کند تا تغییرات کوچک نیز قابل اندازه‌گیری باشد.

پیش‌بینی و تصویربرداری مولکولی / تصویربرداری هدفمند

در عصر تصویربرداری پیشرفته، تمرکز بر نمای مولکولی و زیستی تومور افزایش یافته است:

• مقاله “Molecular and functional imaging in cancer-targeted therapy” خلاصه‌ای از تکنیک‌های تصویربرداری مولکولی ارائه می‌دهد که قادر به تصویرسازی و کمّی‌سازی فرآیندهای بیولوژیک سلولی در سطح مولکولی است، نه فقط ساختار آناتومیک. 

• این رویکردها این امکان را می‌دهند که پاسخ تومور به درمان هدفمند (targeted therapy) یا داروهای نوین را بهتر پیش‌بینی و پایش کنند.

• استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشین در تشخیص و طبقه‌بندی تومورها از تصاویر رادیولوژی نیز در مطالعاتی مثل “Lung and Pancreatic Tumor Characterization in the Deep Learning Era” مطرح شده است؛ این روش‌ها امکان تشخیص غیرتهاجمی، پیش‌بینی و شخصی‌سازی تصمیم درمانی را دارند. 

چالش‌ها، ریسک‌ها و نکات ایمنی

رادیولوژی، اگرچه ابزاری قدرتمند است، اما همراه با چالش‌هایی نیز هست:

• مواجهه با تابش یونیزان: روش‌هایی مثل CT دارای دُز تشعشعی هستند که در صورت استفاده مکرر می‌توانند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند. بر اساس مطالعه‌ای تازه در مجله JAMA Internal Medicine، حدود ۱۰۰ هزار مورد سرطان آینده در ایالات متحده ممکن است ناشی از معاینات CT در سال ۲۰۲۳ باشند. 

• مطالعه مشابه برآورد می‌کند که اگر شیوه‌های فعلی تابش و مصرف CT ادامه یابد، بخش قابل توجهی از سرطان‌های جدید ممکن است ناشی از تصویربرداری پزشکی باشد (تا حدود ۵٪ از سرطان‌های تازه تشخیص داده شده). 

• بنابراین، اصول ALARA (As Low As Reasonably Achievable) — یعنی کمترین دُز ممکن در عین حفظ کیفیت تشخیص — در تصویربرداری پزشکی ضروری است.

• ایمنی در بیماران خاص: در بیماران باردار، کودکان یا افرادی که حساسیت به فلزات دارند، انتخاب روش‌های ایمن‌تر (MRI، اولتراسوند) یا کاهش دُز باید مدنظر قرار گیرد.

• خطاهای تفسیر و عدم استانداردسازی: اختلاف در تفسیر تصاویر بین رادیولوژیست‌ها یا مراکز مختلف وجود دارد؛ لذا استفاده از روش‌های گزارش‌دهی استاندارد (مثلاً LI-RADS برای کبد) می‌تواند به کاهش این خطاها کمک کند.

توصیه‌ها، آینده و پیام برای جامعه پزشکی و عمومی

• بهبود آموزش و آگاهی عمومی: در روز جهانی رادیولوژی، بر اهمیت اطلاع‌رسانی درباره فواید، محدودیت‌ها و ایمنی روش‌های تصویربرداری تأکید می‌شود.

• پیشرفت فناوری: تصویربرداری‌های مولکولی، رادیومیکس، هوش مصنوعی و روش‌های کم‌دُز در آینده نقش کلیدی خواهند داشت.

• همکاری چندرشته‌ای: ارتباط نزدیک بین رادیولوژیست‌ها، انکولوژیست‌ها، فیزیک پزشکی و متخصصان داده ضروری است تا تصویربرداری دقیق‌تر و کاربردی‌تر شود.

• نظارت دقیق بر تابش: ارزیابی مداوم دُزهای تابشی، بهینه‌سازی پروتکل‌ها و استفاده از روش‌های جایگزین در صورت امکان باید در دستور کار مراکز تصویربرداری باشد.

نتیجه‌گیری

روز جهانی رادیولوژی فرصتی است تا به نقش حیاتی تصویربرداری پزشکی در تشخیص، مدیریت و پیش‌بینی تومورها و سرطان بپردازیم. در عین حال که این روش‌ها امید بزرگی برای بیماران محسوب می‌شوند، باید با آگاهی، رعایت اصول ایمنی و استفاده هوشمندانه به کار گرفته شوند تا فوایدشان بر ریسک‌ها غالب شود.